Voor de arbeidsmarktkrapte is er geen quick fix, maar opties zijn er zeker (en daar kunnen we vandaag nog mee beginnen)

Vraag iemand die niet werkt of hij/zij weer aan de slag zou willen. Informeer eens bij een deeltijder of-ie meer uren wil maken. Of vraag een gepensioneerde of hij/zij nog iets wil betekenen in zijn of haar vakgebied. De kans is groot dat deze mensen daar volmondig ‘ja’ op antwoorden.   

‘Onbenut arbeidspotentieel’ inzetten is één van de drie richtingen waarin we het volgens het meest recente SEO-rapport ‘Oplossingen voor de arbeidsmarktkrapte’ moeten zoeken om verlichting te brengen op de overspannen arbeidsmarkt. Er staan op dit moment namelijk een miljoen mensen aan de kant die best weer óf meer zouden willen werken. Andere opties om de piepende en krakende arbeidsmarkt aan te pakken zijn: ‘stimuleren van arbeidsmobiliteit’ en ‘groei van arbeidsproductiviteit’. Arjan Heyma van SEO Economisch Onderzoek vertelt hoe we dit kunnen doen. 

De Volkskrant noemde de arbeidsmarktkrapte een mythe omdat er nog zoveel mensen langs de zijlijn staan. Wie zijn deze mensen die in arbeidsmarktjargon ook wel ‘onbenut arbeidspotentieel’ worden genoemd?  

“Dit zijn mensen die wel willen werken, maar dit om uiteenlopende redenen niet doen. Naast werkzoekenden gaat het ook om mensen met een arbeidsbeperking, ontmoedigde werklozen en deeltijdwerkers. Alles bij elkaar een flinke groep. Het CBS schat het ‘onbenut arbeidspotentieel’ op 1,2 miljoen personen.”

Staan deze mensen in de startblokken, zouden ze snel aan de slag kunnen? 

“Wie een tijdje uit het arbeidsproces is zal niet meteen klaar zijn voor banen waar veel vacatures zijn. Kijk, ik stel me de arbeidsmarkt voor als een rij stoelen. Van eenvoudige banen tot ingewikkelde banen. Aan het einde van die rij zijn steeds meer stoelen onbezet. Want ja, die mensen krijg je bijna niet. Terwijl je die stoelen aan het begin makkelijker kunt opvullen. Dus: als iedereen nou een stoel opschuift. Dan vul je een baan aan de bovenkant en krijg je weer ruimte voor iemand aan de onderkant. Daarom is scholing en leven lang ontwikkelen zo wezenlijk.” 

Waarom gebeurt dat nu niet?

“Denk bijvoorbeeld aan mensen met een arbeidsbeperking. Ze willen wel werken maar zijn niet onmiddellijk in staat om te starten. Werkgevers moeten dus bereid zijn ze te begeleiden, om in ze te investeren. Organisaties vinden dat over het algemeen te veel gedoe. Niet álle bedrijven trouwens. Het is het verschil tussen kiezen voor een snelle oplossing of voor een duurzame. Overigens is het een misvatting dat het onbenut arbeidspotentieel niks kan. In ons rapport kun je zien dat de alle opleidingstypen goed vertegenwoordigd zijn in al die groepen onbenut arbeidspotentieel. Er zijn best veel mensen met een goede opleiding die daar niet zo veel mee doen.”

Hoe kunnen we die mensen verleiden om weer aan de slag te gaan? 

“Werk moet passen in het leven van mensen. Zo zijn er best veel vrouwen die techniek gaan studeren maar daar niet heel lang in blijven werken omdat deeltijdwerk in die sector een uitzondering is. En veel vrouwen willen nu eenmaal graag deeltijd werken. Daar kun je een mening over hebben, maar dat is de realiteit. Wil je dus als werkgever mensen aantrekken (lees vrouwen) dan is het slim meer mogelijkheden te bieden om in deeltijd te werken. Je moet dus meer rekening houden met de situatie van medewerkers.”

En gepensioneerden? Veel zestigers van nu zijn nog hartstikke fit.

“Een van de vragen in onze enquête is of mensen zouden willen doorwerken tot na hun 65e. Een enorm grote groep zegt dat te willen. Al doen ze dat wel het liefst op hun eigen voorwaarden. Belangrijkste motief om te blijven werken is dat het leuk moet zijn maar ook dat je de vrijheid krijgt om je eigen tijd in te delen. Ik denk dat er op dat gebied bij veel werkgevers nog wat te winnen valt.”

De personeelstekorten zijn simpel te verklaren. We vergrijzen. Sinds de Tweede Wereldoorlog betraden altijd méér mensen de arbeidsmarkt dan er met pensioen gingen. Die groei is er al een tijdje uit. Ook de komende jaren zal er sprake zijn van krimp: meer mensen gaan met pensioen dan er jonge mensen bijkomen. De beroepsbevolking zal kleiner worden. 

Ook de geldpomp heeft de laatste jaren de vraag naar personeel flink aangejaagd. Overheden ‘investeerden’ er met staatssteun op los. De rente was lange tijd negatief en de centrale banken pompten miljarden euro’s in de economie. Al dat geld dat in omloop is gebracht ‘vecht’ nu om mensen.”

Andere oplossing uit het rapport: ‘Stimuleer arbeidsmobiliteit’. Veel werknemers zouden eigenlijk iets anders willen doen. Maar ja, ze hebben een mooi salaris, een vast contract, een hypotheek en kinderen, dan denk je wel twee keer na voor je van baan gaat switchen, toch?

“Wat mensen hebben is vaak vertrouwd en wat ze krijgen als ze iets anders gaan doen is onzeker. Want: krijg je wel een vast contract? Hoe zeker is je inkomen? En niet te vergeten: kan ik het wel? Vooral als mensen specifiek zijn opgeleid denken ze vaak dat ze niet geschikt zijn voor ander werk. Zo is er vanuit tal van sectoren weinig mobiliteit, ook vanuit de zorg en het onderwijs, in tegenstelling tot wat we vaak denken. Deze mensen blijven heel lang zitten omdat ze denken dat ze niet de kennis en vaardigheden hebben om iets anders te doen. Dat is natuurlijk ergens wel mooi voor het onderwijs en de zorg anders waren de problemen daar nog groter geweest.

Er wordt al heel lang gepleit om niet alleen op diploma’s te matchen maar juist ook op skills. Je doet veel kennis en ervaring op in een beroep. Die skills kun je weer gebruiken in een heel andere sector. Alleen er moet altijd ‘iets’ bij – omscholing, bijscholing of begeleiding in het werk.”

Dat moet toch te regelen zijn?

“Als je mobiliteit wilt stimuleren moet je zorgen dat mensen zich snel thuis voelen in een nieuwe sector. Dat zit in goede arbeidsvoorwaarden maar vooral ook in zekerheid, goede begeleiding, goede opleidingsmogelijkheden. Allemaal voorwaarden om te zorgen dat iemand kan slagen in zijn nieuwe functie. Grote organisaties kunnen dat wel regelen, maar de meeste bedrijven in Nederland behoren tot het mkb en die zijn vaak te klein om opleidingen zelf aan te bieden. Daarom wordt er, zeker in de techniek, zo vaak geroepen: organiseer die opleidingen als sector of als groep bedrijven. Het is nu nog heel erg concurreren tussen bedrijven. Maar ze moeten juist samenwerken. Zo kan je mensen van buiten de sector de juiste opleiding en begeleiding geven.” 

De derde oplossing voor de arbeidsmarktkrapte is ‘groei van arbeidsproductiviteit’

“Dat is de allerbelangrijkste. Onze bottom line is altijd: kijk waar je de arbeidsvraag kan verminderen. De vergrijzing gaan we niet oplossen door meer arbeidsaanbod te creëren. Ook niet met arbeidsmigratie – dat kan ik met volle overtuiging zeggen. Dat is geen langetermijnoplossing voor krapte. We moeten slimmer gaan werken. Want je kan wel automatiseren maar als je dat niet slim doet, dan hebben al die tools weinig invloed op de productiviteit. Het gaat ook om sociale innovatie: hoe verdeel je het werk, hoe betrek je mensen? Hoe hou je ze enthousiast? Hoe laat je mens en techniek optimaal samenwerken?” 

Jullie rapport laat zien dat de arbeidsproductiviteit in Nederland steeds minder stijgt.

“De belangrijkste reden dat in Nederland de arbeidsproductiviteit achterblijft is een beperkte investering in arbeidsbesparende technologieën. Een andere reden is dat de arbeidsparticipatie (het totaal aantal mensen dat werkt) groeit. Natuurlijk gaan eerst de meest productieve mensen aan het werk. Vervolgens doe je ook een beroep op mensen die minder productief zijn. Dus dan stijgt de arbeidsparticipatie, maar die productiviteit neemt in verhouding minder snel toe.”

Eigenlijk moeten we er dus positief naar kijken? We zijn al heel goed bezig? 

“Onze arbeidsmarkt functioneert goed, maar de rek is er echt overal uit. Alle middelen zijn zo ongeveer wel ingezet. En tegelijk staan er nog een miljoen mensen langs de kant. Daarom roepen we in al die rapporten niet om meer te doen maar vooral om dingen anders te doen.”

Als organisatie?

“Ja, maar je kan ook breder kijken: Wat voor werk willen we in Nederland nog doen? Was het bijvoorbeeld nou zo nodig om al die distributiecentra juist in Nederland neer te zetten? En is Nederland de aangewezen plek voor de glastuinbouw? Het kost veel ruimte, veel energie en tomaten groeien wellicht beter in Spanje. Zeker als je kijkt naar welke mensen we daarvoor nodig hebben. Dat zijn enerzijds arbeidsmigranten om de tomaten te plukken maar ook heel veel technici om te zorgen dat die kassen high tech functioneren. Die kan je natuurlijk ook prima ergens anders neerzetten. Ik zeg niet dat we de glastuinbouw in Nederland weg moeten doen, maar ik zeg wel dat alles een afweging is.” 

Hoe maak je die afweging? Behouden wat het meeste opbrengt?

“Dat is een ingewikkelde keuze waar ik geen antwoord op kan geven. Ik kan het als onderzoeker alleen maar zo goed mogelijk beschrijven en uitleggen. Maar uiteindelijk is het een politieke afweging, een keuze die we met z’n allen moeten maken.”

4 persoonlijke vragen

Hebben jullie bij SEO moeite om vacatures in te vullen?

“Nee gelukkig niet, wij trekken veel afgestudeerden aan die nog steeds graag bij ons willen werken.”

Waar klap jij je laptop voor dicht?

“Om met mijn gezin een gezelschapsspel te spelen, een activiteit die in coronatijd bij ons thuis een grote vlucht heeft genomen.”

Waar lig je ’s avonds wakker van?

“Nergens van eigenlijk, ik ben een hele goede slaper.”

Waar erger je je mateloos aan?

“ICT-systemen die niet goed werken en mensen die geen verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen keuzes.”